Osmoro dece je nestalo u različitim vremenskim instancama. Ubrzo nakon svakog nestanka njihova tela, lišena života, bivaju pronađena. Ova dešavanja su potresla jedan nepoznati grad u Nemačkoj. Surovost zločina, uzrast i broj žrtava i neupeh policije da pronađe odgovorno lice su neki od faktora koji su doprineli moralnoj panici i improvizovanju lova na ubicu od strane drugih kriminalaca iz tog grada.
Ovo je bio kratak uvod u radnju filma „M“, reditelja Fritz Langa. Uzimajući u obzir godinu kada je nastalo ovo ostvarenje (1931.), možemo reći da film ima izrazito savremenu psihološku kompleksnost. Kroz film se istražuju različite teme iz socijalne psihologije, kao što su: uzroci i posledice moralne panike, hostilnost podele između Nas i Njih, u ovom slučaju Nas i Njega, koliko smo zapravo drugačiji od zločinaca i ko ima više prava: individua ili društvo, tj. država. Ovim redosledom ćemo upravo proučavati ove teme kroz radnju filma.
Na početku moramo objasniti šta je to moralna panika, budući da sam došla do zaključka da većina ljudi koji su gledali film i upuštala se u diskusiju, mešala je pojam moralne panike i masovne histerije. Naime, masovna histerija se definiše kao spontani i masovni razvoj identičnih fizioloških ili emocionalnih simptoma u grupi individua kao odgovor na imaginarnu ili stvarnu pretnju. S druge strane, moralna panika se definiše kao strah ili anksioznost kod velike grupe ljudi koji je nastao usled stvarne ili imaginarne pretnje po dobrobit celog društva.
Moralna panika se vezuje isključivo za termine moralnosti. U većini slučajeva se javlja kad je u pitanju problem koji nosi komponentu seksualnosti.
Uloga koju masovni mediji igraju u širenju moralne panike je značajna. Kao što film pokazuje, novinski izveštaji o ubici djece koji vreba po ulicama, kome niko ne zna lice, a policija nije u stanju da ga pronađe, stvaraju paniku u svakoj osobi. Ovo budi arhetipske slike strahova koje se obično predstavljaju mrakom. U slučaju Fritz Langovog ostvarenja, figura ubice je na početku predstavljena kao mračna silueta koja zadobija poverenje devojčice i odvlači je u smrt. To je dovoljno da gledaoci opravdaju ponašanje građana koji su izgubili sposobnost dedukcije koju osobu treba smatrati opasnom koja je u blizini djeteta.
Scene u kojima građani optužuju da je ubica nasumični prolaznik, osoba koja u razgovoru sa detetom boravi dovoljno dugo da privuče pažnju ostalih ili poznanik koji baš u tom trenutku pije kafu sa vama su prvi pokazatelji moralne panike koja će zahvatiti njemački grad. Novine pišu da svako može biti taj ubica, a građani slijepo veruju preplavljeni panikom. Stepen u kojem je građanstvo doživelo moralnu paniku je veliki, budući da se radi o nepoznatoj osobi koja je u stanju da liši života dete, simbol nevinosti i apsolutne dobrote.
Moralna panika, prema Goodu i Ben-Yehudi, se sastoji od pet faza, a to su:
- Zabrinutost – postojanje uverenja da će ponašanje individue ili grupe imati negativan efekat na društvo,
- Hostilnost – naglašenost neprijateljskog stava prema individui ili grupi, jasna podela između nas i njega/njih
- Konsenzus – iako panika ne mora biti nacionalnih razmera, neophodno je da na ovom stepenu bude široko rasprostranjeno mišljenje, da bude prihvaćeno od moralnih osoba koje su saglasne po ovom pitanju, a da “narodni đavo(li)” budu označeni kao neorganizovani i slabi,
- Disproporcionalnost – preduzimanje akcije koja je nesrazmerna akcijama koje preduzima individua ili grupa koja je označena kao pretnja,
- Nestabilnost – moralna panika je nestabilan fenomen koji se smanjuje u zavisnosti od ishoda preuzete akcije, smanjenja uticaja osobe, grupe ili pojave na društvo, kao i od odsustva medijske pokrivenosti*
Kroz navedene faze možemo pratiti i Fritz Langov film. Na samom početku filma vidimo da su svi u prvoj fazi moralne panike. Izraziti medijski uticaj dovodi društvo u stanje hostilnosti. Zanimljivo je pomenuti takozvanu podelu na nas i njega. Ova podjela omogućava svrsishodnu distancu između počinioca ubistava djece i moralnog ostatka društva. Zahvaljujući ovoj podjeli, mi sebe ubeđujemo da nemamo apsolutno nijednu zajedničku karakteristiku sa tim čovekom, da mi ne bi nikad počinili takvo delo i da njegov zločin je daleko maliciozniniji i gnusniji od ostalih kriminalnih djela.
To nas dovodi do sledeće faze. Konsenzus je u ovom filmu predstavljen kroz uključivanje cele policije nakon ubistva devojčice Elsie Beckmann u detaljno proveravanje stanovnika tog grada, počevši od mesta na kom se okupljaju kriminalci i ostale devijantne osobe, do stambenih jedinica. Međutim, policija nije jedina koja je u filmu zauzela poziciju moralnih osoba, toj grupi se pridružuju ostali kriminalci, koji nijesu ubice dece, i skitnice. Ukoliko se vratimo na definiciju konsenzusa, ovo znači da je stav prema ubici široko rasprostranjen i da taj “narodni đavo” će morati usled pritiska da postane neorganizovan i neoprezan, što se u nastavku i dešava. Akcija je bila, iako spontana, vrlo razrađena i detaljna te ubrzo ubica biva sateran u prostorije jedne od poslovnih zgrada. Tu uočavamo disproporcionalnost aktivnosti moralnih osoba i “narodnog đavola”. Fritz Lang nam pruža uvid u ishod hapšenja i organizovanja suđenja od strane ostalih kriminalaca.
Izvaredan performans glavnog glumca Petera Lorrea, koji glumi ulogu ubice Hansa Becketa kulminira u jednoj od poslednjih scena, to jest u sceni suđenja od strane kriminalaca. Tada bivamo suočeni sa večitom dilemom – da li su osobe koje su počinile krivično delo serijskog ubistava djece i ne planiraju da prestanu zbog kompulzije da se taj čin izvrši osobe koje zahtevaju psihološku i psihijatrijsku pomoć? Da li im je mjesto u zatvoru ili u specijalizovanoj psihijatrijskoj instituciji?
Sa tim pitanjima povlači se i diskusija da li su, kada je moralna procena u pitanju, osobe koje kradu moralnije od ubice? Da li kleptoman može jednako teško da obuzda svoj nagon za krađom koliko i Becket svoj nagon za ubistvom? Većina će se usredsrediti na prirodu zločina, ali o tome trenutno ne govorim. I zapravo, ukoliko bi to bio moj cilj svakako bih bila saglasna sa vama koji ste uvidjeli da nije isto oduzeti nečiji život i otuđiti neki predmet. U ovom tekstu govorim o pitanju dehumanizacije osoba koje čine ovakva djela.
Postoje dva stanovišta sa kojeg to možemo posmatrati, a to su psihološko i zakonsko. Psiholozi i psihijatri koji su zaduženi za tretman i procjenu ličnosti i dela tih osoba će im pristupiti kao nekome kome je neophodna pomoć. Zagovaraće da je pacijent bio vođen nagonom i/ili da nije imao uvid u ozbiljnost i posledice svog djela i osmisliće psihoterapeutski i farmakološki tretman kroz koji mora pacijent prolaziti. Sa druge strane, zakonske odredbe i kazne će lišiti ovu osobu identiteta, zagovarajući da je svaka osoba odgovorna za svoje postupke u moralnim ili nemoralnim domenima. Zagovaraće da njihovo ponašanje nije determinisano i nakon izvršavanja tog čina moraju biti trajno isključeni iz socijalnih krugova, bez šanse da vrate uslove života koje su imali prije odluke da izvrše ubistvo, smešteni u zatvorske institucije ili osuđeni na smrtnu kaznu.
Ovo su dva značajno različita načina rešavanja budućnosti glavnog lika i kroz film su u jednakoj mjeri prijemčivi i odbojni gledaocima. U dvadesetim godina prošlog vijeka grafologija je bila izrazito popularna nauka koja se koristila kao verodostojan dokaz profila ličnosti neke osobe. Fritz Lang je izveštaj naučnika približio gledaocima kroz detaljno opisivanje individue od koje strepi cijeli grad i prikazujući dvije strane Becketovog lika u ogledalu, čoveka iz naroda i čoveka koji je utonuo u “ludilo”. Da bi u istom trenutku reditelj doveo u pitanje nalaz i granice stručnosti kojih su se držali, biležeći to iščezavanjem lika grafologa iz kadra i slušanjem reči koje on izgovara, da bi prikazao nepouzdanost nalaza koji je pročitan. Sa druge strane, inspektor Lohmann ili kako ga kriminalci zovu Papa Lohmann, predstavnik reda i zakona, je prikazan kao čovek koji žrtvuje svoje slobodno vreme i privatnost rešavajući slučaj sa posvećenošću koja ga dovodi do toga da jede i spava na poslu. Te scene čine da gledaoci saosete sa ciljevima i idejama koje policija ima. Onda stupa na scenu pogled na inspektora iz žablje perspektive koja otkriva grotesknu stranu njegove krupne figure umanjujući značaj njegovog autoriteta, koji biva dodatno ugroženen fleksibilnim odnosom koji ima sa kriminalcima. Ovaj potez reditelja smatram jednim od ključnih poteza zbog kojih vam film ne dozvoljava da na vaše mišljenje o ovoj temi do kraja filma utiče bilo šta što nije proizvod vaših ličnih zaključaka.
Likovi u ovom ostvarenju nijesu dehumanizovani, posebno ne Becketov lik. Scene sa ogledalima u kojima vidimo njegovo lice nam pokazuje da ubica djeteta nema posebne tjelesne karakteristike koje ga odaju. On je čovek, možda čak i suviše sličan svakom od nas, na prvi pogled. On ima tajnu, svako od nas je ima. Agresija ga privlači i oslobađa, a posmatranje njenog proizvoda ga uzbuđuje i intrigira. Razlika je u tome što on sam proizvodi svoju zabavu i događaje, a mi se zadržavamo na posmatranju i interesovanju za njegova djela. Kad bolje razmislite o ovom našem porivu, bili smo jednako neuspješni u njegovom kontrolisanju davne 1931. godine i danas.
U periodu prije pronalaska i našeg pristupa modernoj tehnologiji, ljudi su za takve informacije hitali prodavačima novina ili radio programu. Bizarne pesmice koje bi djeca tokom igre izgovarala je itekako istinit podatak koji je prikazan u filmu. Takve pesme smišljale su se i u realnosti. U današnjem vremenu, izvori takvih informacija su toliko mnogobrojni da možete imati pristup cenzorisanim ili eksplicitnim prikazima, u zavisnosti od vašeg stepena interesovanja. Taj neodoljivi šarm crne hronike je zabrinjavajući kada pomislimo na posledice koje ima. Prije svega, tu je senzacionalistički pristup kriminalnim delima sa posebnim naglaskom na izvršioce i opis njihovog (ne)djela, dok se žrtave i oštećeni u tom procesu zanemaruju. Nama crna hronika omogućava superiornu poziciju, iz koje možemo da posmatramo sve, razumijemo sve, komentarišemo i osuđujemo sve. Međutim, ono što ova pozicija nosi sa sobom je sužavanje svijesti iz koje proizilazi shvatanje da negativna iskustva vrebaju na svakom uglu i da je svaki čovek potencijalni neprijatelj, te stoga živimo u strahu da sigurnost i sloboda bilo koje indivudue u svakom trenutku mogu biti ugrožene.
Većina ljudi ima jasan i čvrst stav kojim bi vas uverili da nikada i ni pod kojim uslovima ne bi počinili neko teže krivično djelo ili, ako već jesu, da postoji ogromna razlika između njih i Becketovog lika. Ono što nam film “M” prikazuje jeste da na tako kategoričan stav spriječava da napravimo uvid u to na koji način naše preterano interesovanje za crnu hroniku, senzacionalizovanje osoba koje su kriminalci bilo koje vrste i stvaranje moralne panike doprinosi svijetu u kom živimo. Ukazuje nam na to da smo mi ti koji imaju odgovornost da zaštitimo djecu ili ono što dijete simbolizuje za svakog od nas i da je takav moralistički stav bezvrijedan ukoliko se ne potkrijepi delima. Tako da, u ekstremnim situacijama kao što je situacija prikazana na filmu, važno je da principi individualne odgovornosti i zakonskih ograničenja trebaju biti udruženi. Na taj način ćemo raditi na zaustavljanju dehumanizacije počinioca, te samim tim će se izgubiti senzacionalistički pristup koji imamo prema njima i zaustavljajući dehumanizaciju žrtve, prestajući da je posmatramo kao broj ili simbol uvidećemo ono što je Elsina majka htjela reći naglašavajući na kraju riječ VI.
Autor: Anđela Knežević, Ilustracije: Radomir Milić
Reference:
Dutina, S. (2015). NIGHTCRAWLER: Neodoljivi šarm crne hronike. Retrieved February 27, 2016, from https://psihobrlog.wordpress.com/2015/02/22/nightcrawler-neodoljivi-sarm-crne-hronike/
Little, W. (n.d.). Chapter 7. Deviance, crime, and social control. Retrieved February 27, 2016, from https://opentextbc.ca/introductiontosociology/chapter/chapter7-deviance-crime-and-social-control/
Introduction to Sociology – 1st Canadian Edition
Moral panic. (2015). Retrieved February 27, 2016, from https://en.wikipedia.org/wiki/Moral_panic
White, R., Buscombe, E. (2003). British Film Institute Film Classics. Taylor & Francis, Volume 1.
